Column Paul Cliteur: ‘De suggestiejournalistiek van Zembla’

Auteur: Paul Cliteur

Iedereen die ook maar een beetje op de hoogte is van de politieke en wereldbeschouwelijke oriëntatie van de Nederlandse journalistiek weet dat daarin een disproportionele hoeveelheid mensen werkzaam is met een enorm ego, een spetterende hooghartigheid ten aanzien wat zij zien als het gewone klootjesvolk en vooral een religieus-morele missie. Denk, om de gedachten te bepalen, aan oud-voorzitter van de VARA Marcel van Dam.

Die hooghartigheid geldt in het bijzonder voor Nederlandse “onderzoeksjournalisten”. Als je hoort dat een NPO-programma een reputatie heeft opgebouwd (of nog erger: prijzen gekregen) voor hooggekwalificeerde “onderzoeksjournalistiek” dan moeten alle alarmbellen gaan rinkelen. Dan werken bij zo’n programma doorgaans linkse, zo niet gecamoufleerd extreemlinkse, types met een speciale belangstelling voor wat zij zien als het ontmaskeren van “extreemrechtse” (eufemisme voor “fascistische”) politici of gewone burgers met dezelfde voorkeur.

Zembla (BNN/VARA) is zo’n programma. Het presenteert zichzelf als: “Zembla is het onderzoeksjournalistieke televisieprogramma van BNNVARA.”

Onderzoeksjournalistiek? Het helpt enorm wanneer je je ervan bewust bent dat Zembla geen onderzoeksjournalistiek bedrijft, maar wat ik zou willen noemen “suggestiejournalistiek”. Met “helpen” bedoel ik: wanneer je begrijpt wat voor programma het is, erger je je niet bij het bekijken ervan en wordt het zelfs amusant te zien wat voor trucjes nu weer uit de kast worden gehaald om een subtiele karaktermoord te plegen.

In 2006 hadden de moraalridders van Zembla te maken met de zwarte, genitaal gemutileerde, feministische, anti-islam activiste Ayaan Hirsi Ali. Moeilijk klusje voor de Zembla-inquisitie. Toch moet Ayaan wel voor de bus want Ayaan is, zo niet zelf “extreemrechts”, toch wel hoogst gevaarlijk omdat zij extreemrechts, zoals dat heet “in de kaart speelt”. Werk aan de winkel dus voor de “suggestiejournalistiek” van Zembla. Zembla probeerde Ayaan te diskwalificeren door rancuneuze, leugenachtige of gemakkelijk te misleiden familieleden voor de camera te krijgen met zogenaamde ontmaskering.

Recenter is de poging om financiële banden tussen FVD-leider Baudet en het Kremlin aan het licht te brengen omdat Baudet onvoldoende “afstand neemt” van Poetin. Nee, óók geen bewijs voor gevonden natuurlijk, voor die financiering. “Onderzoekstechnisch” dus niets gevonden. Maar dat geeft niet, want met die suggesties kunnen we toch wel een hele uitzending vullen.

Hirsi Ali en Baudet worden voldoende gehaat in de mainstream journalistiek om ze buiten bescherming van wet en moraal te plaatsen. Dus als je niks vindt over Russische partijfinanciering dan blijft het goedgelovig kijkerspubliek toch wel geloven in Russische financiering, want het is zo fijn om daarin te geloven.

In haar jongste actie heeft Zembla zich gestort op het domme extreemrechtse publiek dat zich nog steeds blijft verzetten tegen de massa-immigratie, de asielindustrie en daarbij politici zou “bedreigen”. Die mensen zitten vaak te fulmineren achter hun toetsenbord en die mensen moeten worden “exposed”. Dus wat doet Zembla? Zembla gaat die mensen thuis bezoeken en met draaiende camera confronteren met hun abjecte opvattingen. Om die actie tot een succes te maken moeten alleen wel hun woorden worden verdraaid, tendentieus worden weergegeven. Je moet in het programma vooral niet de tweets van die mensen in hun eigen bewoordingen letterlijk citeren, want dan zou het kijkerspubliek nog wel eens kunnen denken: “hmm, zit wat in, in die tweet”. Dus wat doet Zembla? Die vervalst gewoon die tweets. Zembla herformuleert de inhoud van die tweets en doet aan hun kijkerspubliek geloven dat het gaat om originele tweets.

Déze tactiek blijkt nu een brug te ver voor zelfs de sympathiserende collega’s van Zembla bij de andere omroepen. Extreemrechts en migratiekritiek bestrijden, prima, maar je moet het niet te opzichtig doen. En niet met behulp van propagandatactieken die eerder werden toegepast door dr. Joseph Goebbels in plaats van dat ze een basis hebben in de Code van Bordeaux (1954) voor journalisten.

In een uitzending van 4 september 2023 besteedt blckbx (na 14:30 minuten) aandacht aan het onderwerp dat Zembla zelf probeert te verkopen als “Zembla onderzoekt online haat op social media”. Op 3 oktober 2023 doet blckbox dat nog eens over ten aanzien van de berichtgeving op de NPO in zijn algemeenheid. Het ironische is dat de “wappies” en “complotdenkers” van blckbx, in samenwerking met voormalig NOS-directeur Bauke Geersing, de NPO nu een lesje onderzoeksjournalistiek hebben gegeven. Door ON is, in de uitzending op 5 oktober 2023, dezelfde problematiek opnieuw aan de orde gesteld, maar nu binnen het publiek bestel zelf.

Wat een vernedering! De wappies worden nu de onderzoeksjournalisten en de onderzoeksjournalisten de wappies. Nadat aanvankelijk Zembla’s onderzoeksjournalist Vincent Verweij tegenover David Boerstra van blckbx probeerde het manipuleren van de tweets te rechtvaardigen, heeft Zembla nu, onder druk van de publieke opinie, toegegeven toch in de fout te zijn gegaan. De aflevering over de “online hufters” wordt van de site gehaald en er zijn excuses gemaakt tegenover de mensen die men had geprobeerd aan de schandpaal te nagelen. Waarbij trouwens één zijn baan zou hebben verloren door het leugenachtige optreden van Zembla. Mooi, toch? Nou, niet echt, want tevens probeert men bij Zembla de zaak te downplayen. Men heeft het nog eens goed bekeken en: “We zijn er daardoor achter gekomen dat enkele tweets die wij in onze uitzending vertoond hebben niet 1-op-1 overeenkomen met de gepubliceerde tweets. Ze bleken bewerkt in een animatieprogramma met als gevolg dat de getoonde tweets niet van de originele zijn te onderscheiden.”

Het gemanipuleer (een menselijke handeling) wordt dus toegeschreven aan een bewerking in een animatieprogramma. Geen opzet. Geen menselijke fout. Maar tegenover David Boerstra van blckbx had Verweij aanvankelijk aangegeven dat Zembla niet presenteert wat de maker van een tweet zelf expliciet zegt, maar “wat die man bedoelt”. En wat iemand bedoelt dan, in de interpretatie die Zembla/Verweij geeft aan zijn bewoordingen (na 00:58). Verweij zou een “samenvatting” hebben gegeven. En die “samenvatting” zou correct zijn.

Met andere woorden, aan het gelieg en gedraai bij Zembla is nog geen eind gekomen. In hun journalistieke ethiek (of liever het gebrek daaraan) is geen enkele verandering gekomen. Zij halen gewoon de gewraakte uitzending offline maar ze gaan op de oude voet door. En dat betekent: geen onderzoeksjournalistiek maar suggestiejournalistiek bedrijven.

Paul Cliteur (geb. 1955) heeft 40 jaar rechtswetenschap gedoceerd aan de Universiteit Leiden, de laatste 20 jaar als hoogleraar. Tevens was hij 7 jaar hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Delft. Hij heeft ongeveer 30 promovendi begeleid, ongeveer 30 boeken geschreven en geredigeerd naast vele opiniestukken voor Nederlandse kranten. Hij zal de komende tijd elke twee weken een column schrijven voor ON! Paul Cliteur is lijstduwer voor FVD bij de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023.

Hoofdafbeelding: screenshot uitzending Zembla 31 augustus 2023.