‘Massavorming zuigt de solidariteit uit de samenleving’ 

Auteur: Mattias Desmet

Het is groot nieuws in België. Negen leraren van een Hasseltse sportschool zijn geschorst omdat ze in een privaat WhatsApp-groepje homofobe, seksistische en racistische berichten uitwisselden. ‘Klokkenluiders’ hadden bij de directie van de school geklaagd dat zij dergelijke berichten deelden over collega’s en leerlingen. Deze heeft de leerkrachten preventief geschorst en een onderzoek ingesteld naar ongepast gedrag. 

Hoe seksistisch en hoe racistisch die leraren nu precies zijn, weet ik eigenlijk niet. Als ik de krantenkoppen moet geloven, zijn het grote monsters. 

Maar goed, als ik de kranten lees, dan ben ik zelf ook een extreemrechtse ideoloog van het anti-overheidsextremisme. Wist ik zelf niet, totdat ik het in de kranten las. Maar dat terzijde. 

Wat me vooral de wenkbrauwen deed fronsen, is omdat ik niet helemaal zeker weet of wat die leraren in een besloten WhatsApp-groepje zeggen, eigenlijk wel tot onderwerp van controle gemaakt mag worden, door wie dan ook. Mensen zeggen namelijk nogal veel in besloten sfeer. We voelen ons allemaal heel heilig, maar in het diepst van onze gedachten zijn we allemaal misschien wel smeerlapjes en gespuis. 

We dromen er soms zelfs van, in het diepst van onze gedachten, om anderen te bespieden in hun privéleven en hen te straffen voor de dingen die zij in het diepst van hun gedachten doen. 

Ik hoor het sommigen denken: ‘Net daarom moet de Grote Ander van de overheid zo waakzaam zijn. En bovendien nemen we het die smeerlappen uiteindelijk niet kwalijk. De smeerlapperij zit gewoon in de biochemie van hun hersenen. Eigenlijk hebben ze gewoon hulp nodig. Het is nog even wachten op de juiste pil, maar we hebben wel al iets in de apotheek staan dat hen alvast een duwtje in de juiste richting kan geven’. 

Een paar dagen later fronste ik mijn wenkbrauwen nog meer. Ik las toen in de kranten dat de politie langs geweest was bij die leraren om hun mobiele telefoons in beslag te nemen. Blijkbaar was ook het Openbaar Ministerie van Limburg een onderzoek gestart. Dat is helemaal logisch natuurlijk. Als je eenmaal als maatschappij besloten hebt dat iemand op basis van wat hij zegt in een besloten WhatsApp-groepje een regelrecht gevaar voor de Nieuwe Moraal is, dan kunnen de politie en het OM niet achterblijven. 

En er zijn genoeg mensen die enthousiast applaudisseren. Smeerlapperij moet uitgeroeid worden. Geen safe spaces of besloten WhatsApp-groepjes daarvoor. De Nieuwe Moraal is honderd percent correct – minder ambitieus mag hij niet zijn. Uiteraard zijn de mensen die voldaan zijn dat er een bende smeerlappen ontmaskerd werd zuiver tot in de kern van hun biochemie. 

Maar ik zou toch voorzichtig op iets willen wijzen: die dynamiek die nu aan de gang is, spaart uiteindelijk niemand. Niemand heeft hem onder controle. Ook niet degenen die er enthousiast in meegaan. Voor ze het weten, ontdekken die mensen soms tot hun eigen verbijstering, al dan niet met wat hulp van de politie, dat ze zelf toch ook wel een beetje een smeerlap zijn, in het diepst van hun eigen gedachten.  

Ook bij hun publieke terechtstelling zal er een massa zuivere Nieuwe Burgers goedkeurend applaudisseren. Het enthousiasme over de Nieuwe Moraal wordt uiteindelijk zo groot dat om het even is wie nou wie naar het schavot brengt. 

Dat is precies het kenmerk van massavorming: het zuigt alle solidariteit weg uit de band tussen mensen en het injecteert ze allemaal in de band tussen mens en het collectief (of de wensen van de staat). 

Op den duur verarmt dat proces zelfs de innigste van alle banden tussen mensen, de band tussen moeder en kind, en voelen moeders meer solidariteit met de massa dan met hun eigen vlees en bloed. Want als je een kleine, immorele smeerlap op de wereld hebt gezet, dan is het jouw verantwoordelijkheid om hem er ook weer vanaf te helpen. Dat is toch de taak van een Nieuwe Moeder, nietwaar, zorgen dat haar kroost zich aan de regels van de Nieuwe Moraal houdt?

Kijk anders maar eens naar dit gesprek dat ik had met Shohreh Feshtali. Zij heeft het in Iran van op de eerste rij meegemaakt, als getuige bij terechtstellingen van kinderen die door hun ouders verklikt werden. Ik weet natuurlijk wel dat we daar mijlenver vanaf staan. Behalve dat familieleden tijdens de coronacrisis elkaar aangaven bij de politie als ze meenden dat iemand zich niet correct aan de regels hield. En dat het aantal burgers dat elkaar verklikt in het algemeen razendsnel toeneemt. Maar verder is er niets aan de hand hoor, mensen.

Deze ontwikkeling voltrok zich in de aanloop naar alle totalitaire systemen. Ze vertrekken allemaal vanuit een overmatige identificatie met een ideologie waarin een zeer strenge moraal en een nieuwe ‘zuiverheid’ centraal staat, en waar een deel van de bevolking fanatiek in meegaat. Ze doorlopen allemaal hetzelfde proces van massavorming. En het eindigt altijd op dezelfde manier. 

Ik weet natuurlijk ook wel dat het gevaarlijke onzin is om te suggereren dat er hier een proces van totalitarisering aan de gang is. De vergelijking maken met de paranoïde sfeer die in de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland langzaam oprees in de eerste helft van de twintigste eeuw slaat natuurlijk op niets. Mensen die zulke vergelijkingen maken, zouden eigenlijk direct heropgevoed moeten worden. Liefst in een kamp. 

Het is ook niet nieuw wat ik nu schrijf. Ik heb het allemaal eerder beschreven in het boek De Psychologie van Totalitarisme. Dat boek is ond ertussen verboden in de lessen Cultuur- en Maatschappijkritiek aan de Universiteit van Gent. Correctie: volgens een collega-professor is mijn boek niet verboden – het mag alleen niet meer gebruikt worden. 

Juist. Vergeef me, ik had het verkeerd begrepen. Ik beloof dat ik me direct zal inschrijven in een cursus dubbeldenk. Ik ben daar nog altijd niet goed genoeg in, om mee te draaien in de Nieuwe Maatschappij. 

Dit is een opiniestuk van professor Mattias Desmet, professor psychologie aan de Universiteit van Gent en auteur van De Psychologie van Totalitarisme.

Hoofdafbeelding: Pixabay | Reimund Bertrams