‘2023: Eindstrijd tussen natiestaat en EU?’

Auteur: Serre Verweij

Burgers maken zich steeds meer zorgen over inflatie, of ze nog wel een huis kunnen vinden, of ze hun energierekeningen nog kunnen betalen. Ondertussen gaat er steeds meer geld naar klimaatdoelen, de oorlog in Oekraïne en het opnemen van meer en meer immigranten. Boeren en vissers zijn niet meer zeker van hun levensonderhoud en eigendom, en de gemiddelde Nederlander kan in de toekomst mogelijk nog nauwelijks vliegen of in een betaalbare auto rijden.  De recente stikstofbrief uit Brussel, waarin werd aangedrongen om niet langer te treuzelen, deed al flink wat stof opwaaien. Maar het grootste conflict over EU-inmenging in nationale politiek zal eind dit jaar pas worden beslist. Dan vinden de parlementsverkiezingen in Polen en Spanje plaats. In beide verkiezingen dreigt inmenging door de EU, omdat deze zeer bepalend zullen zijn voor de toekomst van de Unie. 

Terwijl links-liberalen zoals Sigrid Kaag (D66) en Laurens Dassen (Volt) in Nederland, Emmanuel Macron in Frankrijk en Olaf Scholz in Duitsland streven naar steeds meer machtscentralisatie, neemt weerstand tegen de huidige vorm van de Europese Unie toe. Met de recente winsten op rechts in Italië, Zweden en Finland, evenals de herverkiezing van de regeringspartij van premier Viktor Orbán Fidesz in Hongarije vorig jaar, zien we geleidelijk een eurosceptisch blok ontstaan. 

Polen loopt onder het leiderschap van de rechtse partij Prawo i Sprawiedliwość (Recht en Rechtvaardigheid, afgekort PiS) bijna acht jaar voorop in deze trend. PiS hoopt als eerste partij sinds de democratisering van Polen een derde termijn te winnen. Dit zou een enorme triomf zijn voor rechts in Polen en voor nationalisten in heel de Europese Unie. 

In Spanje zal, volgens de huidige peilingen, de onpopulaire socialistisch-communistische coalitie verslagen worden en de centrumrechtse PP winnen. Echter, deze zal alleen kunnen regeren met steun van de uiterst rechtse en gematigd eurosceptische partij Vox. [1] [2] [3]

Een dubbele overwinning in zowel Polen als Spanje zal de uitbreiding van de macht van de EU over nationale economieën, klimaatbeleid en immigratieregels tegengaan. Maar in beide landen dreigt inmenging door de EU bij de verkiezingen, net zoals in Griekenland en Malta. Als dergelijke inmenging nationalisten succesvol uit de macht zou houden, kan dit een gevaarlijk precedent vormen.

Vorig jaar bedreigde Ursula von der Leyen al Italië pal voor de verkiezingen, toen het erop leek dat Giorgia Meloni met haar partij Fratelli d’Italia zou gaan winnen (wat inderdaad gebeurde). ‘’Als het de verkeerde kant opgaat met Italië, net als met Polen en Hongarije, dan hebben we onze middelen,’’ intimideerde de Duitse voorzitter van de Europese Commissie.

Polen verzet zich de laatste jaren tegen het culturele liberalisme uit het Westen aan de ene kant (samen met Hongarije) en het ‘poetinisme’ aan de andere kant. Het land vertegenwoordigt in Europa een traditie van nationalisme, vermengd met EU-samenwerking en steun voor de NAVO.

Deze soevereine houding van Polen wordt steeds aangevallen en ondermijnd door activisten en NGO’s, waaronder de Helsinki Stichting Voor Mensenrechten, Iustitia, Greenpeace en Amnesty International, om nog maar te zwijgen over juridische experts als Laurent Pech en Kees Sterk. Deze aanvallen krijgen een zekere mate van steun van de Europese Commissie. 

Polen speelt nu een leidende rol in het opvangen van Oekraïense vluchtelingen, nadat het vijftien jaar voor Rusland heeft gewaarschuwd. Ondanks alle offers die het land brengt, zijn er zelfs pogingen om de economische druk als gevolg van de oorlog in Oekraïne te gebruiken om meer politieke pressie te zetten.[4] Dit wordt gerechtvaardigd met het argument dat ‘poetinisme’ niet binnen EU-landen toegestaan kan worden.[5] Daarnaast heeft Polen nog altijd geen geld ontvangen uit het coronaherstelfonds, als één van de weinige landen in de EU. 

Kritiek vanuit de EU op de regeringen van Polen en Hongarije gaat officieel niet over het nationale beleid, maar over de beschuldiging dat deze landen de rechtsstaat zouden ondermijnen. Hierbij worden de landen beticht van dictatoriale neigingen, ondanks dat er democratische verkiezingen zijn. 

De principes van de rechtsstaat worden gebruikt als een ogenschijnlijk objectieve en niet-politieke principes. Wel toevallig dat het de twee grootste tegenstanders van Brussel zijn, die van alle lidstaten deze principes het meest zouden schenden.

En hoe opvallend dat de politieke processen van het Openbaar Ministerie (denk aan Richard de Mos), de houding van rechters tijdens de toeslagenaffaire, de intrekking van de licentie van Ongehoord Nederland en het achterhouden van informatie voor de Tweede Kamer niet worden gezien als grove bedreigingen van de rechtsstaat. 

De Europese Commissie brengt jaarlijks een verslag uit over de staat van de rechtsstaat in elke lidstaat.[6] De oordelen en standaarden hierin, evenals de toepassing ervan in de praktijk (hoe dwingend de adviezen zijn), wisselen nogal per land. De rapporten zijn in het verleden meerdere keren bekritiseerd.[7] [8]

Jarenlange conflicten omtrent de rechtshervormingen in Polen culmineerden in agressieve onderhandelingen over het coronaherstelfonds. Polen moest van de Europese Commissie voldoen aan drie mijlpalen die verband houden met de rechtsstaat om het herstelgeld te krijgen[9]: De omstreden tuchtkamer binnen de Hoge Raad moest worden afgeschaft, rechters die bestraft waren, moesten in beroep kunnen gaan onder een nieuw systeem en rechters moesten de mogelijkheid krijgen de status van andere rechters in twijfel te trekken.

Dit laatste punt is het meest omstreden. Het is gebaseerd op een revolutionaire beslissing van het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJEU). Het HvJEU werd ingeroepen door rechters van de Poolse Hoge Raad die tegen de ingevoerde hervorming waren van de benoeming van leden van de Poolse Raad voor de Rechtspraak (KRS), die de gewone rechters in dat land nomineert. 

De rechters in deze Raad worden inmiddels niet meer gekozen door bestaande rechters, maar door de Poolse Tweede Kamer (de Sejm). Het eerdere systeem werd ingevoerd onder de communistische dictatuur en werd bekritiseerd vanwege het tegengaan van volledige democratisering. Rechters van de Hoge Raad hadden een disproportionele en ondoorzichtige rol ten koste van lagere rechters. 

De PiS-regering overlegde met de Europese Commissie en werd aangemoedigd hervormingsplannen door te voeren om aan de mijlpalen te voldoen. De eerste wet die ze doorvoerde, met steun van de Europese Commissie, schafte de gewraakte tuchtkamer af en stelde procedures in voor rechters om sancties opgelegd onder het oude systeem aan te vechten, zoals geëist. De Poolse autoriteiten kregen naderhand te horen dat dit toch niet voldoende was.[10]

Recent werd een tweede wet goedgekeurd door het parlement die door president Duda naar het Constitutionele Tribunaal werd gestuurd. Kort daarna kondigde de Europese Commissie echter aan, dat ze bij het HvJEU een procedure zou starten tegen dit Constitutionele Tribunaal[11], omdat het niet meer onafhankelijk zou zijn en de suprematie van EU-wetgeving, plus de beslissing van het HvJEU, strijdig had verklaard met de Poolse grondwet. De suprematie van EU-wetgeving is echter nooit aanvaard door meerdere lidstaten en zelfs verworpen door het Constitutionele Hof van Duitsland; zonder dezelfde soort sancties.[12]

Een beschuldiging van politisering is even tendentieus. De benoeming van slechts 3 van 15 rechters in het Constitutionele Tribunaal is omstreden. 

PiS heeft rechters die nauw verbonden zijn met de partij kunnen benoemen, omdat de grondwet een gewone meerderheid in de Tweede Kamer vereist voor deze benoemingen. Dit was al het geval toen Polen deel werd van de EU. De controversiële benoemingen vonden juist plaats eind 2015. Waarom wordt dit ruim 7 jaar later tijdens de crisis tegen Polen gebruikt?

De ‘Renew Europe’ groep greep dit aan als reden om, zelfs als de wet wordt goedgekeurd en ingevoerd en Polen aan alle mijlpalen voldoet, het herstelfonds nog altijd niet beschikbaar te stellen.[13] Zolang de nieuwe wet nog behandeld wordt, weigeren de Europese Commissie en het HvJEU om volledig een einde te maken aan dagelijkse boetes voor Polen[14]; ondanks dat de tuchtkamer al werd opgeheven en gestrafte rechters in hun functies hersteld werden. Ook andere fondsen worden niet verschaft, op nog vagere gronden. 

De EU laat Polen gebukt gaan onder zware inflatie en gezinnen hebben moeite om rond te komen. Onafhankelijke regeringen worden gechanteerd en de natiestaat wordt ondermijnd. 

Alhoewel Polen in het zicht van verkiezingen gebukt gaat onder het conflict met de EU, is tegelijkertijd een resolutie voor een debat over de staat van de rechtsstaat in Spanje, Malta en Griekenland (elk geleid door progressieve pro-EU-partijen) wel uitgesteld om zo ‘de verkiezingen niet te beïnvloeden’.[15] Louter een discussie over de rechtsstaat in landen geleid door eurofiele partijen is schijnbaar al omstreden. 

Dit opofferen van de strijd voor de rechtsstaat is zelfs vanuit progressieve hoek bekritiseerd, waaronder door tegenstanders van de Poolse regering, vanwege de eerder genoemde dubbele standaarden van de EU.

Ook Spanje kampt al meerdere jaren met een toenemende crisis rond het rechtssysteem. Eén met sterke parallellen met de conflicten in Polen, behalve dat de rollen van ‘links’ en ‘rechts’ er zijn omgedraaid; en de reacties vanuit de EU veel gematigder. 

In Spanje worden rechters die dienen in de Raad voor de Rechtspraak sinds hervormingen door de socialisten in 1985 ook benoemd door het parlement, en dus niet door de bestaande rechters. Dit heeft geresulteerd in een aanhoudende crisis. 

Toen de rechtse partijen een meerderheid hadden in 2013 werd een centrumrechtse Raad benoemd voor een termijn van vijf jaar. In 2018 kwam de radicaal-linkse minderheidsregering aan de macht. De radicaal linkse regeringspartijen zouden meer invloed kunnen krijgen op de Raad, mits deze vernieuwd werd. Maar dit konden ze niet realiseren zonder steun van de oppositie. Aangezien deze weigerde hieraan mee te werken, bleef de oude Raad langer zitten.[16]

Deze crisis zou inmiddels al zijn opgelost als de Spaanse regering akkoord zou zijn gegaan met de hervormingen waar PP en vooral Vox voor hebben gestreden, Dezelfde hervormingen waar Iustitiate, Donald Tusk, Kees Sterk, en Frans Timmermans voor hebben gepleit in het geval van Polen: een terugkeer naar het Spaanse systeem van vóór 1985 waarbij er geen politieke inmenging is bij de benoeming van rechters.

In Spanje komt uiterst rechts juist naar voren als de grootste voorvechter van de rechtsstaat. Niet verbazingwekkend dat er dan ook weinig concrete steun blijkt in dit opzicht. EU-bondgenoten wordt de hand boven het hoofd gehouden, dissidente staten worden afgestraft. 

De EU-instituties hebben zich ontwikkeld tot een onvoorspelbare bron van geld en gunsten die strijdende facties hopen te gebruiken in verkiezingstijd, als leden van het hof die strijden om de gunsten van de sultan. Als PiS opnieuw wint in Polen worden haar rechterlijke hervormingen onomkeerbaar. Als de oppositie wint, dreigt het ontslag van rechters die zijn benoemd sinds de hervormingen in 2018, in strijd met het principe van rechterlijke onafhankelijkheid.

Als de socialisten in Spanje profiteren van de extreem milde houding van de EU zal de rechtscrisis in Spanje verder escaleren. Het beeld zal ontstaan dat regeringen de rechtsstaat kunnen ondermijnen met instemming van de EU, zolang ze de juiste politieke posities innemen. 

De toekomst van de democratie en de rechtsstaat in Europa staan voor een kruispunt dit jaar. Wordt verkiezingsinmenging door de EU beloond of afgestraft door de kiezer? Kan de EU haar bondgenoten aan de macht helpen en houden in lidstaten? We gaan het meemaken. 

Dit is een opiniestuk van Serre Verweij. Hij is schrijver en columnist, met focus op geschiedenis, politiek en rechtsstaat. 

Hoofdafbeelding: Ongehoord Nederland