Raisa’s zomercolumn: ‘Big brother is watching you’

Raisa’s zomercolumn #6

Toen ik een paar weken geleden op het vliegtuig wilde stappen om van Los Angeles terug te vliegen naar Amsterdam werd aangekondigd dat het boarden zou gebeuren via een gezichtsscanner (‘facial recognition’). Normaal gesproken worden – iedereen die wel eens vliegt is ermee bekend – de boarding pass en het paspoort voorafgaand aan het betreden van het vliegtuig door een medewerker van de luchtvaartmaatschappij gecontroleerd. Zo niet deze keer: deze keer zou het via een gezichtsscanner gebeuren. Een experiment van het betreffende vliegveld in samenwerking met de betreffende luchtvaartmaatschappij.

Onmiddellijk gingen bij mij de alarmbellen af. Waar heb ik ooit toestemming gegeven voor een dergelijk experiment? En, nog wel het belangrijkst: kan ik dit ook weigeren? Dat laatste bleek niet het geval. Na wat navraag bij het dienstdoende grondpersoneel bleek duidelijk dat er maar één optie was: deelnemen aan de gezichtsscan. Als ik dit niet zou doen, zou ik niet mee mogen op de vlucht. Met andere woorden, dan zou ik dus niet terug kunnen naar huis of een nieuwe vlucht met een andere luchtvaartmaatschappij moeten boeken. Dat laatste zou mij potentieel meer dan duizend euro extra kosten opleveren. 

Terwijl mijn brein overuren draaide en mijn gevoel van ongemak met de minuut groeide, leken de meeste andere passagiers zich op geen enkele manier zorgen te maken om deze nieuwe vorm van controle. Ogenschijnlijk leek niemand zich druk te maken over privacy-gerelateerde vraagstukken of na te denken dat dit wel eens het begin zou kunnen zijn van gezichtsscanners die voor steeds meer vormen van controleren van (persoons)gegevens worden ingezet: geen fysieke controle van pasjes, polsbandjes en paspoorten door medewerkers meer, maar automatische scan van je gezicht door een machine. 

Dat hier niet alleen op vliegvelden mee wordt geëxperimenteerd, bleek wel toen afgelopen week mijn oog viel op een nieuwsitem dat uiteenzette hoe op steeds meer Nederlandse campings wordt gewerkt met gezichtsscanners om bijvoorbeeld toegang te krijgen tot het zwembad. Een van campingeigenaren legde uit waarom zij dit inzet op haar camping. Enerzijds speelt gemak een rol: campinggasten hoeven geen pasjes, polsbandjes of identiteitsbewijzen meer bij zich te dragen om toegang tot het zwembad te verkrijgen. Anderzijds zijn er veiligheidsoverwegingen: waar je pasjes en polsbandjes kunt doorgeven of vervalsen, is dit bij de scan van het gezicht niet mogelijk. Uit navraag onder gasten op de camping bleek dat zij overwegend dezelfde houding aannemen als mijn medereizigers op de vlucht vanuit Los Angeles: ze halen hun schouders op en doen gedwee wat van ze gevraagd wordt. “Lekker makkelijk!” en “Wat kan er nu op tegen zijn?”, zo klinkt het. 

Het baart mij zorgen hoe gemakkelijk mensen meegaan in deze nieuwe vorm van controle. Kennelijk staat vrijwel niemand stil bij de verstrekkende gevolgen van dit systeem. En die zijn er wel degelijk. De experimenten met de gezichtsscanner zijn een manier om de bevolking te laten wennen aan een vergaande manier van cameratoezicht, die mensen identificeert op basis van hun meest basale en unieke persoonskenmerken, namelijk een scan van hun gezicht. Dit roept grote vragen op wat betreft privacy. Wat gebeurt er bijvoorbeeld met mijn gezichtsscan? Wie krijgt toegang tot de gegevens? Wanneer worden mijn foto’s en scans weer verwijderd?

En privacy is niet het enige probleem. Wat gebeurt er namelijk wanneer mensen eenmaal gewend zijn aan deze vergaande manier van controle? Juist, dan kan deze ook elders worden ingezet. Het volgende gedachte-experiment maakt dit duidelijk: waarom koppelen we mijn gezichtsscan niet aan mijn identiteitsgegevens en rusten we alle camera’s die al op straat hangen niet uit met technologie om de gezichten te scannen? Handig toch? Niemand heeft er last van en criminaliteit en onwenselijk gedrag kunnen zo op grote schaal worden voorkomen en opgespoord: een win-win.

Toch niet helemaal. Wat gebeurt er bijvoorbeeld als dergelijke technologie in de verkeerde handen valt of wordt ingezet om politieke tegenstanders en dissidenten in de gaten te houden? Met behulp van deze technologie kan ik, als ik ooit bij een demonstratie tegen het overheidsbeleid aanwezig ben geweest gemakkelijk, altijd en overal worden gevolgd. Ik denk dat we ons ernstig moeten afvragen of we een dergelijke vorm van controle wel moeten willen. Het antwoord daarop is wat mij betreft eenduidig: het is niet wenselijk. Vrijheid brengt met zich mee dat ik mij onbespied kan wanen: in een zwembad, op een vliegveld maar ook op straat en tijdens demonstraties. Vrijheid is geen ‘big brother is watching you’ waar op basis van mijn unieke persoonsgegevens overal wordt bijgehouden of ik geen crimineel ben of onwenselijk gedrag vertoon. 

Dus: wanneer je volgende keer wordt blootgesteld aan ‘experimenten’ met de gezichtsscan, houd dan indachtig waar het grootschalig gebruik hiervan toe kan leiden. Waar je aan went door hieraan mee te doen. Het is het begin van een steeds verder groeiend controlesysteem waarbij vrijheid en privacy tot het verleden behoren. Aangezien deze techniek nu nog niet alom geaccepteerd is, is dit het moment om in verzet te komen. Gezichtsscanners zijn niet onschuldig of handig, maar doodeng. 


Raisa Blommestijn is jurist en filosoof. Ze promoveerde op een proefschrift over de Weimarrepubliek en het verval van de democratische staatsvorm. Sinds september 2022 presenteert ze Ongehoord Nieuws. Deze zomer schrijft ze elke week over wat haar bezighoudt en wat haar opvalt in de maatschappij.

Hoofdafbeelding: ANP / Yonhap – Incheon, 10 Juli 2023: Luchthaven Incheon introduceert gezichtsherkenningssysteem