De vrienden van Margo: hoe onafhankelijk is NPO Ombudsman Smit?

“Zoek de waarheid, doe geen kwaad, wees transparant en onafhankelijk. Hoe moeilijk kan het zijn?” Deze woorden sprak Margo Smit eind vorig jaar in Het Parool over journalistieke kwaliteit.

Margo Smit. Tot 2022 een naam die bij de meeste mensen waarschijnlijk geen belletje zou doen rinkelen. Dat veranderde het afgelopen jaar. Smit werd als NPO Ombudsman van de Nederlandse publieke omroep een bekend gezicht door haar twee rapporten over omroep Ongehoord Nederland (ON!). Zij zocht in die periode zelf ook graag de pers op. Opvallend genoeg zelfs al twee dagen na de eerste televisie-uitzending van Ongehoord Nieuws, het actualiteitenprogramma van ON!, op 22 februari 2022.

Hoewel veel mensen zich dus pas in het afgelopen jaar bewust zullen zijn geworden van het bestaan van een NPO Ombudsman, vervult Smit deze functie al sinds 1 januari 2017. Op haar website is te lezen dat zij als Ombudsman een brug wil slaan tussen de mensen voor wie de programma’s op het gebied van nieuws, actualiteiten, sport, informatie en educatie gemaakt worden en de mensen die ze maken. Een echte bruggenbouwer, zo ziet Smit zichzelf. De NPO stelt namens toenmalig bestuursvoorzitter Shula Rijxman bij haar benoeming: “Smit zal alle omroepen en organisaties die via de NPO uitzenden gevraagd en ongevraagd van onafhankelijk advies dienen over hun journalistieke programma’s”.

Onafhankelijkheid. Een term waar dus zowel de NPO als Smit zelf graag aan refereert wanneer het gaat om het optreden van de Ombudsman. Die onafhankelijkheid lijkt te worden ingevuld door de zogenaamde Journalistieke Code, een set aan Hilversumse spelregels waarvan zij als onafhankelijke en objectieve scheidsrechter als taak heeft om te beoordelen of deze juist worden toegepast.

Maar is de 64-jarige onderzoeksjournalist eigenlijk wel de objectieve scheidsrechter boven de partijen die ze claimt te zijn? De bruggenbouwer die de kloof tussen het publiek en de Hilversumse omroepen beloofde te dichten? Uit onderzoek van Ongehoord Nederland blijkt dat Smit voor zichzelf lang niet altijd die hoge ethische normen en journalistieke transparantie hanteert.

Zomer 1994. Op de nieuwsredactie van RTL Nieuws in Den Haag heerst een ernstig verziekte sfeer. Frits Wester, op dat moment Chef Nieuws, ligt zwaar onder vuur vanwege kritiek van drie van zijn eigen parlementaire journalisten.

Zij beschuldigen hem er in een brief aan de redactieraad van RTL4 van als oud-CDA-woordvoerder te weinig afstand te hebben tot zijn vorige werkgever. De onafhankelijkheid van Wester komt hiermee in het geding, zo stellen de drie. In de brief vragen zij zich af of de Haagse redactie voortaan nog wel ‘naar behoren haar werk kan verrichten’. RTL besluit in te grijpen: de opstandige redacteuren worden verbannen naar een andere tak van RTL die huist in Hilversum.

Dit blijkt het begin van een jarenlang gezamenlijk avontuur richting de hoogste functies bij de NPO en in de politiek voor de drie rebellerende oud-verslaggevers van RTL: Ton Elias, Bart Jochems en, jawel, Margo Smit. In een artikel uit Trouw stelt een bron destijds: “Vanaf de eerste dag was het bonje. Elias, min of meer de aanstichter, en Jochems en Smit, twee meelopers, zochten naar een stok om de hond te slaan”.

Smit, een meeloper? Of iemand die er zelf toch een duidelijke visie op nahoudt en niet schroomt deze visie doorgang te laten vinden? In ieder geval blijkt de band die ontstaat tussen Smit, Jochems en Elias sinds de kritiek op Wester stevig te zijn – en zich enkel te verdiepen door de jaren heen.

Opvallend is dat er twee plekken een belangrijke rol spelen in het leven van Smit. Ze werkt vanuit Hilversum, waar ook de NPO gevestigd is. Ze woont echter in Den Haag, in een niet al te bescheiden penthouse op tientallen verdiepingen hoog. Vanuit dit penthouse deelt ze via sociale media regelmatig het prachtige uitzicht. Uitkijkend over de stad, waar ze alles overziet, voelt ze zich als een vis in het water.

Het pand kocht ze in 2015 met niemand minder dan Bart Jochems, de oud-RTL-collega. Uit berichten op sociale media valt af te leiden dat Jochems en Smit partners zijn. De twee woonden eerder samen in Utrecht.

Zowel Smit als Jochems ontpopt zich vanaf 1994 tot echte insider in de Nederlandse politiek en mediawereld. Smit werkte jarenlang bij KRO’s Reporter als verslaggever. Later ging dit programma op in het huidige Pointer. Dat Smit maar moeilijk afstand kan doen van haar geliefde KRO blijkt wel uit het veelvuldig citeren uit rapporten van Pointer wanneer het gaat over het ontrafelen van zogenaamd ‘nepnieuws’ en het citeren daarvan in de rapporten over Ongehoord Nederland. Hierover later meer.

Jochems is tegenwoordig werkzaam bij lobbykantoor Eppa. Eerder was hij woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken en de NPO. Jarenlang had hij een eigen lobby- en marketing- en communicatiebureau: Smart & Able. Dit bureau had als klanten onder andere BNNVARA en KRO-NCRV. Opvallend genoeg heeft dus ook Jochems een directe link met KRO-NCRV, waar Smit zoals gezegd jarenlang werkte als verslaggever.

Het communicatiebureau van Jochems wisselde enkele keren van naam. Het opereerde een tijdje onder de naam Marlot Communicatie en droeg daarvoor de naam van de derde rebellerende oud-RTL-collega met wie Smit en Jochems sindsdien veelvuldig optrekken: Ton Elias BV. In 2007 verkocht Elias een gedeelte van zijn aandelen aan Jochems en Selma Penseel. Ook Penseel is betrokken bij de NPO: zij was destijds hoofd communicatie bij de NPO en deelt op sociale media verheugd foto’s met oud-NPO-bestuursvoorzitter Shula Rijxman.

In het bedrijf van Jochems wemelde het in ieder geval van mensen uit de NPO-top. En er was actief contact tussen Smit en het lobbybedrijf van Jochems. Zo kregen werknemers van Marlot Communicatie interviewtrainingen van Smit. Daar stopt het niet: het postadres van het marketing- en communicatiebureau van Jochems is hetzelfde als het huisadres van Jochems en Smit. Vanuit haar penthouse heeft Smit dus niet enkel zicht op de stad Den Haag, maar blijft haar vizier ook gericht op Hilversum, waar ze flink aan de weg timmert.

Tot 2016 kende de NPO geen Ombudsman. Klagen kon wel, maar klachten moesten worden ingediend bij de Raad voor de Journalistiek, een onafhankelijk van de NPO opererende instantie van zelfregulering van de media. Een Nederlandse politicus vond dat dat anders moest. Zijn naam? Ton Elias. Elias had inmiddels carrière gemaakt binnen de VVD en was daar mediawoordvoerder. Volgens hem voldeed het toenmalige systeem niet: fouten zouden te weinig worden hersteld. Daarom was hij een groot voorstander van een NPO Ombudsman en lobbyde hij voor dit instituut. En met succes.

Op 28 november 2016 geeft Elias zijn visie op het instituut Ombudsman, tijdens het debat over de mediabegroting 2017: “De nieuwe Ombudsman moet [..] een ‘zware’ figuur zijn, van onversneden reputatie”. Nog geen acht dagen later maakt de NPO namens bestuursvoorzitter Rijxman bekend dat er een Ombudsman voor de publieke omroepen komt. De door Elias beoogde zware figuur van onversneden reputatie en eerste officiële waakhond voor de publieke omroep is niemand minder dan… Margo Smit.

“Wees transparant en onafhankelijk. Hoe moeilijk kan het zijn?” De woorden van Smit zelf resoneren wanneer we deze gang van zaken onder de loep nemen. Hoe zuiver en onafhankelijk is deze benoeming? Een benoeming, die publiekelijk wordt aangevoerd door Ton Elias, de oud-collega van RTL en de compagnon van haar partner, Bart Jochems.

Deze vraagt rijst des te meer in het licht van onthullingen dat oud-staatssecretaris Sander Dekker, destijds verantwoordelijk voor de publieke omroep en net als Elias van de VVD, en Shula Rijxman, degene die Smit benoemde tot NPO Ombudsman, in die periode zelfs samen op privé vakantie gingen. Duidelijk lijkt dat Smit, op dat moment NOS Ombudsman, op zowel zakelijk als persoonlijk vlak weinig afstand had van de personen die haar hielpen aan de zo belangrijk geachte functie van NPO Ombudsman.

De benoeming in Hilversum en de op z’n minst gebrekkig te noemen afstand tot oud-NPO-bestuurders, lobbyisten en politiek Den Haag – zowel via haarzelf als via haar vriend – blijkt niet het enige dossier waarbij Smit ogenschijnlijk te weinig afstand houdt. Wanneer haar optreden als NPO Ombudsman onder de loep wordt genomen, tekent zich eveneens een patroon af. Smit begeeft zich het liefst in een kleine kring van getrouwen die ze ook nog eens een ongekend grote macht toedicht in het huidige journalistieke speelveld: die van hoeders van feiten en absolute waarheid.

Eén blik op haar Twitter (inmiddels afgeschermd) – en LinkedIn-tijdlijn is genoeg om te constateren dat Smit opvallend vaak oproepen en tweets van twee clubs deelt: Pointer van KRO-NCRV en Nieuwscheckers van de Universiteit Leiden.

KRO’s Reporter, waar Smit jarenlang reportages voor maakte, is een van de voorlopers van Pointer. Smit kan maar moeilijk afstand nemen van dit programma en onderhoudt een warme band met de medewerkers. Zelfs zo warm dat ze verzoeken om geld te doneren aan plannen van data- en onderzoeksjournalist Jerry Vermanen van Pointer deelt, evenals enkele vacatures voor het programma van KRO-NCRV. Het programma zelf vraagt op zijn beurt Smit soms vooraf al om advies. Tot slot worden meerdere Pointer-programmamakers door Smit geboekt voor congressen van de Nederlands-Vlaamse Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ), waar ze op dat moment voorzitter van is.

Onderzoek van Pointer neemt ook een prominente plaats in in de rapporten die Smit als NPO Ombudsman over Ongehoord Nederland tot stand brengt. In het tweede rapport van Smit, verschenen in november 2022, speelt de uitzending van Ongehoord Nieuws van 15 september een belangrijke rol. In deze uitzending werd aandacht besteed aan, wat Paul Cliteur noemt, het ‘universeel racisme’. Doel van de uitzending was aantonen dat racisme onder iedere bevolkingsgroep kan spelen en ook altijd verwerpelijk is. Op sociale media ontstond al snel ophef over enkele getoonde filmpjes en het gebruik van een enkel woord.

Opvallend is dat een dag na de gewraakte uitzending, op 16 september 2022 al, een onderzoek verschijnt van – ja wel – Pointer. Dit onderzoek van Pointer wordt door Smit in haar rapport aangehaald als (het enige) bewijs dat er met de filmpjes onjuiste informatie werd getoond. Deze conclusie vormt op zijn beurt weer een belangrijk bewijsstuk bij de constatering dat er sprake is van het stelselmatig schenden van de Journalistieke Code door ON!.

“Wees transparant en onafhankelijk. Hoe moeilijk kan het zijn?” Hoe transparant is het om onderzoeken te gebruiken van clubs waarvoor een publiekelijke vraag naar geld wordt gedeeld? Hoe onafhankelijk is het om onderzoeken te gebruiken van clubs die klant zijn (geweest) van het communicatiebureau van je partner waarvan het postadres tevens je privéadres is? Hoe transparant is het om onderzoeken te gebruiken van clubs uit de koker van KRO-NCRV waar je zelf jaren werkzaam bent geweest en waar je warme banden mee onderhoudt? Kennelijk acht Smit dit zelf in ieder geval allemaal niet van betekenis. Dit valt des te meer op omdat juist onderzoek van het door de rechter voor desinformatie veroordeelde Pointer door Smit gebruikt wordt in een rapport dat een patroon van “onjuiste informatie” bij Ongehoord Nederland wil aankaarten. Kennelijk vormt ook deze rechterlijke uitspraak voor Smit geen beletsel.

Naast Pointer valt in de omgeving van Smit ook Nieuwscheckers op. Nieuwscheckers is in 2009 opgericht door twee universitair docenten van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media van de Universiteit Leiden: Peter Burger en Alexander Pleijter. In 2017 gingen ze een samenwerking met Facebook en in 2019 met NU.nl aan om, naar eigen zeggen, ‘te helpen met het bestrijden van nepnieuws op dit platform [op Facebook, red.]’. Dit was specifiek van belang rondom de verkiezingen, zo meenden zij. Toenmalig VVD-staatssecretaris Sander Dekker – ja, hij weer – reageerde verheugd: “Verspreiding van verzonnen berichten kan verstrekkende gevolgen hebben, zeker ook in verkiezingstijd”.

Niet alleen deelt Smit regelmatig berichten van Nieuwscheckers, zij gebruikt ‘factchecks’ van dit platform veelvuldig in haar rapporten. Als het aan haar ligt, kunnen ook andere ombudsmannen wereldwijd inspiratie opdoen door kennis te nemen van het werk van Nieuwscheckers. Dat blijkt wel als zij in 2018 voor ONO, de internationale club van Ombudsmannen waar Smit voorzitter van is, een congres organiseert in Hilversum. De ombudsmannen van de wereld krijgen daar een praktisch lesje factchecking van Burger en Pleijter. Smit spreekt op haar beurt weer over haar werk op de Universiteit Leiden.

Nieuwscheckers committeert zich aan de uitgangspunten van de International Fact-Checking Network (IFCN) van het Poynter Institute, een links-liberale NGO waarvan onder andere de Bill Gates Foundation en George Soros donateurs zijn. In 2020 ontving Nieuwcheckers  ‘een eenmalig bedrag van 1.250 US dollar voor deelname aan de Corona Virus Facts Alliance, een data base van factchecks over covid-19 , georganiseerd door Poynter,’ melden Burger en Pleijter. Recenter ontving The Poynter Institute ook 13,2 miljoen dollar van Google, dat zich net als de Europese Commissie zorgen maakt om de verspreiding van desinformatie. Poynter wordt gezien als oplossing voor dit probleem. Op de officiële badge-pagina van Nieuwscheckers staat te lezen dat “this badge confirms Nieuwscheckers was deemed compliant with the IFCN principles nonpartisanship and fairness”. Wederom valt hier het woord ‘onafhankelijkheid’ [nonpartisanship] op.

Maar hoe onafhankelijk is Nieuwscheckers? De links-liberale signatuur sluit in ieder geval naadloos aan bij de opvattingen van Burger, die in een rapport uit 2019 van Oxford en het Disinformation Team van de BBC stelt dat de meerderheid van desinformatie afkomstig is van “right wing groups and individuals”. Een bewering die verder niet wordt onderbouwd.

En hoe onafhankelijk is het dat Smit veelvuldig berichten deelt van personen die kennelijk een bias hebben ten opzichte van rechts-georiënteerde platforms, waar volgens hen de meerderheid van desinformatie vandaan komt? Desinformatie die volgens hen niet alleen een groot gevaar vormt, maar tevens actief bestreden moet worden.
Deze vraagt rijst zeker, wederom, in het licht van de rapporten van haar hand die zijn verschenen over Ongehoord Nederland: een – ja, wel – rechts-georiënteerd platform. In de rapporten van Smit wordt duidelijk dat de bestempeling van zaken die bij ON! naar voren worden gebracht als ‘onjuiste informatie’ voornamelijk zien op een verschil van interpretatie van de feiten of politieke visie. De link tussen rechtse politiek en desinformatie, genoemd door de door Smit geroemde Burger, bevestigt dit beeld. En ondergraaft, wederom, op z’n minst de onafhankelijkheid van Smit. Is Smit wel de ‘zware figuur’ die Elias beoogde voorafgaand aan haar aanstelling? Of is zij iemand met links-liberale opvattingen die zich tot doel heeft gesteld rechts-georiënteerde platforms te bestrijden?

Een blik op haar LinkedIn doet het vermoeden van het laatste bevestigen. Zo deelt Margo Smit actief berichten waarin ze gebruikmaakt van de voornaamwoorden ‘she/her’, hetgeen de afgelopen jaren aan populariteit heeft gewonnen door de extreemlinkse woke-beweging om zogenaamd acceptatie te creëren voor mensen die twijfelen aan hun geslacht. Dit fenomeen wordt met name bevorderd door politieke partijen als D66. Verder deelt de Ombudsman berichten die Oekraïne steunen, liket ze teksten als ‘op naar een groene toekomst’ en een wens om de positie van immigranten te verbeteren in Nederland. Allemaal overtuigingen die tegenovergesteld zijn aan wat Smit bij Ongehoord Nederland hoort tijdens haar onderzoeken.

Als we verder inzoomen op Nieuwscheckers blijkt dat Burger en Pleijter 218.700 euro ontvangen van het Familie Oomen fonds van persbureau ANP-eigenaar Chris Oomen. Net als Burger en Pleijter, voert ook Oomen een bijna heilige missie tegen ‘desinformatie’. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat hij in 2021 aangeeft dat de belangrijkste reden waarom hij ANP heeft gekocht, is om “nepnieuws tegen te willen gaan”. De vraag rijst wat Oomen dan precies onder nepnieuws verstaat. Hij specificeert dit niet verder, maar zowel zijn opvattingen (hij is tegen Donald Trump), zijn uitspraken (vaccinatiecritici hebben volgens hem ‘gekke ideeën’ en zijn ‘asociaal’) en de ondersteuning van Pleijter en Burger, waarvan de laatste desinformatie en politiek-rechtse ideeën aan elkaar linkt, geven aan dat ook hij op z’n minst een verband lijkt te zien tussen desinformatie en politiek-rechts.

Opvallend is dat ook het ANP een rol speelt bij de tweede NPO-sanctie tegen Ongehoord Nederland middels een brief waarin de hoofdredactie zijn zorgen uit over de journalistiek van ON!. Hoe toevallig is het dat juist het ANP, met een eigenaar als Chris Oomen die – via het Familie Oomen Fonds – tevens Nieuwscheckers financieel ondersteunt, zich uitspreekt tegen Ongehoord Nederland? Ook hier lijkt de politieke voorkeur op z’n minst een rol te spelen in het oordeel, net als bij Smit en de andere ‘onafhankelijke’ fact checkers.

ANP/Oomen blijkt niet de enige financier van Nieuwscheckers. Naast het eerder genoemde Poynter, steekt ook de Europese Commissie, die zich al jaren zorgen maakt om ‘desinformatie’ en ‘nepnieuws’ geld in Nieuwscheckers via BENEDMO. Tot grote vreugde van Pleijter. Het gaat hier om een bedrag van 280.875 euro. Het BENEDMO Fonds is een Nederlands-Vlaamse samenwerking van een aantal opvallende namen. Ten eerste Pointer van KRO-NRCV, de oud-werkgever van Smit. Daarnaast de Universiteit Leiden, de werkgever van Burger en Pleijter. Tevens het ANP, zoals gezegd, in bezit van Oomen. Daarnaast het in Amsterdam gevestigde burgeronderzoeksjournalistieknetwerk Bellingcat en het audiovisueel archief Beeld & Geluid Hilversum. Tot slot neemt ook Facebook (bekend van de samenwerking met Nieuwscheckers) deel aan het initiatief. Van dit bedrag kunnen nieuwe personeelsleden worden aangenomen, maar het precieze bedrag wordt niet vermeld.

Opvallend is dat het steeds hetzelfde clubje personen en organisaties zijn die met elkaar de krachten bundelen in de strijd tegen nepnieuws en desinformatie. Zij worden daarbij hartstochtelijk aangemoedigd door nationale en EU-instellingen, universiteiten, NGO’s en Big Tech. Opvallend is des te meer dat dit allen clubs, personen en instellingen van een links-liberale signatuur zijn, die hun pijlen hebben gericht op media en personen van een politiek-rechtse signatuur.

“Wees transparant en onafhankelijk. Hoe moeilijk kan het zijn?” Ja, hoe moeilijk is dat eigenlijk? Is Nieuwscheckers nu wel de neutrale scheidsrechter in de strijd tegen ‘nepnieuws’ waar Smit zo zwaar op leunt in haar rapporten? Hoe onafhankelijk is het überhaupt dat Smit kennelijk zo veel gebruik maakt van zowel Nieuwscheckers als Pointer? Waarom zijn nu juist Nieuwscheckers als Pointer neutraal genoeg om als ‘waarheid’ aangehaald te worden? Wanneer we focussen op Pointer kan het in ieder geval niet gaan om de brandschone reputatie van dit onderzoeksprogramma. Zoals gezegd, werd juist dit programma door de rechter veroordeeld wegens dubieus journalistiek handelen in een aflevering over Clintel, een stichting die het klimaatbeleid kritisch tegen het licht houdt.

Wanneer we kijken naar zowel het optreden als de persoon van Smit tekent zich een duidelijk patroon af: zakelijke en privécontacten wisselen zich moeiteloos af of gaan naadloos in elkaar over. Benoemingen of aanstellingen lijken niet alleen samen te hangen met expertise en ervaring, maar ook met persoonlijke connecties of de juiste politieke kleur. Dit geldt zowel, zo ziet het eruit, voor wat betreft de manier waarop Smit op de functie van NPO Ombudsman terecht is gekomen, als voor wat betreft de invulling van haar werk. Zij komt op de functie van NPO Ombudsman terecht door contacten met mensen die zij al sinds 1994, haar RTL-tijd, onderhoudt. Vervolgens vult zij deze functie in door gebruik te maken van bronnen, afkomstig van getrouwen uit het netwerk van bijvoorbeeld haar oud-werkgever KRO-NCRV.

“Wees transparant en onafhankelijk. Hoe moeilijk kan het zijn?” Voor Margo Smit zelf nogal moeilijk, is de indruk. De vrouw die boven de partijen zou moeten staan, lijkt een kant te hebben gekozen: die van links, liberaal, woke Nederland.

Dit onderzoek van Ongehoord Nederland roept daarom belangrijke vragen op over de onafhankelijkheid van Smit als NPO Ombudsman.

Noot: Ongehoord Nederland heeft Margo Smit om een reactie op dit artikel gevraagd. Ze heeft daarvan geen gebruik gemaakt.

Peter Burger en Alexander Pleijter wijzen erop dat in de eerste versie onjuistheden stonden. Die zijn in deze laatste versie gecorrigeerd.